UNESCO zaštićena baština u BiH
Područje Starog mosta starog grada Mostara
U dolini rijeke Neretve, između brda Hum i podnožja planine Velež, prvobitno se smjestilo naselje, nastalo kao urbana struktura u XV vijeku na ukrštanju vodnog i kopnenog puta. Značaj mikrolokacijskog položaja je u mjestu prelaza rijeke i prirodnih uslova njegove pozicije. Ovo naselje relativno male veličine, sa dvije kule oko mosta, historijski izvori datiraju u 1452. godinu. Današnje ime Mostar, prvi put spomenuto 1474. godine, dobilo je po "mostarima", čuvarima mosta.
U periodu otomanske uprave, uz obje obale rijeke Neretve, nastaje grad sa karakteristikama osmansko-orijentalnog tipa naselja, koji se 1520-1566. većim dijelom opasuje bedemima i transformiše u utvrđeno naselje sa (kamenim) Starim mostom u središtu, sagrađenim na lokaciji nekadašnjeg srednjovjekovnog mosta, čiji su ostaci otkriveni tokom posljeratne obnove.
Poslovni dio naselja - čaršija - formirao se uz obje obale rijeke Neretve: na lijevoj obali se proteže u kontinuiranom nizu objekata iza kula na jugu, do sahat-kule na istoku i Sinan-pašine džamije na sjeveru, dok se na desnoj obali Neretve, od Starog mosta do Tabačice džamije prostire se Priječka čaršija i Tabhana - kožarska čaršija sa nizom ulica na rukavcima Radobolje. Izdvojene stambene aglomeracije - mahale, razvile su se neposredno u kontaktnom dijelu, kao i uz pritoku Radobolju. Jasna odvojenost funkcije stanovanja u mahalama i poslovanja u čaršiji, definisala je cijelu urbanu strukturu. Najznačajniji period u razvoju Mostara bio je u toku druge polovine XVI i prvim decenijama XVII vijeka, kada se grade najreprezentativniji objekti iz osmanskog perioda (džamije, medresa, most i hamam). U sedmoj deceniji XVII vijeka granice grada se podudaraju sa okvirima naselja iz perioda uspostavljanja austrougarske vlasti. Nakon 1699. postojeća tvrđava je proširena, a Mostar, koji je već krajem XV vijeka postao sjedište kadiluka, prerasta u privredni, kulturni, vojni, a docnije i politički centar Hercegovine.
U XIX vijeku u Mostaru su izgrađeni kapitalni objekti hrišćanskih vjerskih zajednica. 1833. je u neposrednoj blizini čaršije sagrađena Stara pravoslavna crkva, a do nje i škola. U blizini kompleksa je i pravoslavno groblje. U drugoj polovini ovog stoljeća nastala je i nova Saborna crkva. 1847. godine je u Vukodolu sagrađen i kompleks Stare biskupske rezidencije, u čijoj se blizini nalaze katolička groblja. 1866. godine u Podhumu izgrađena je katolička crkva, uz koju je docnije sagrađen i kompleks Franjevačkog samostana.
U periodu austrougarske uprave gradi se veći broj stambenih, sakralnih, kulturno-obrazovnih, zdravstvenih, administrativno-upravnih, komunalnih i vojnih objekata. Glavna gradska ulica, urbano definisana u XVII vijeku, zadržana je i obogaćena novim sadržajima. U strukturi grada predstavlja jedinstvenu prostornu longitudinalnu cjelinu sa graditeljskim fondom bogatog naslijeđa iz svih perioda koji su odredili razvoj Mostara. Mostar se povezuje cestovnom i željezničkom komunikacijom sa gradom Sarajevom i Jadranskim morem. Formiraju se funkcije koje do tada nisu postojale i novi gradski centar na desnoj obali rijeke Neretve uz kompleks željezničke stanice. U morfološku estetsku strukturu grada unosi se značajan element zelenila i trgom "Rondo" u kojem se sustiču radijalni pravci - aleje, sa koncentričnim ulicama i kružno smještenim parkovskim površinama. Novi principi u izgradnji su evidentni u veličini gabarita, volumenu, prostornim odnosima, u materijalizaciji i primarnoj plastici. Najznačajniji objekti iz austrougarskog perioda nalaze se u glavnoj ulici, kojima je uglavnom i formirana: zgrada Vojne komande, objekat Filijale Zemaljske banke, stambeno-poslovni objekat Mujage Komadine, Narodna osnovna škola, zgrada Više djevojačke škole, hotel "Neretva", zgrade Vakufskog dvora, mekteba (locirana uz Vakufski dvor), zgrada medrese (neposredno ispod Starog mosta), mekteb u ulici Rade Bitange, Zgrada Magistrata i policije, Carinski most.
Očuvanu historijsku jezgru grada Mostara karakteriše specifičan i autohton izgled kao rezultat briljantnog graditeljskog umijeća, primjene autohtonih materijala, prepoznatljivih formi objekata i optičkih efekata - igre svjetlosti i sjene.
Tradicionalne zakonitosti u razvoju stambenih zona, osnovne stambene jedinice – kuće, niz slijepih ulica omeđenih zidovima (koji na svojevrstan način interpretiraju modus življenja - privatni, poluprivatni i javni), gabariti pojedinačnih objekata optimalno primjereni proporciji cijelog grada i fragmentarizacija u korištenju zelenila između fizičkih struktura, ukazuju na sposobnost lokalnih gradograditelja da orijentalno-mediteranske uticaje uobliče i plasiraju na teren bogat vodom, zelenilom i blagorodnom klimom.
U prostornom obuhvatu historijske jezgre posebno se ističe ambijentalna makrourbana cjelina Starog grada, koja je vezana uz očuvane kulturno-historijske spomenike. Većim dijelom je razvijena duž lijeve obale rijeke Neretve, protežući se ka sjeveru, a djelimično na njenoj desnoj obali. Oba dijela povezuje ekscentrično locirani Stari most sa srednjevjekovnim kulama Ćelovinom (Halebinovkom) na desnoj i Tarom (Hercegušom) na lijevoj obali Neretve. U kompleksu se ističu Karađozbegova džamija sa medresom, Koski Mehmed-pašina džamija, Roznamedžijina džamija sa medresom i Tabačica džamija, hamam i kompleks Tabhana, kao i mlinice i stupa ispod džamije.
Most sa jednim lučnim svodom, oslonjen na priobalne stijene, iznjedrio je kontrafornu konstrukciju razapetu između obala rijeke Neretve. Svod je izuzetne elegenacije, elipsoidne forme, neuobičajen i netipičan za objekte otomanske mostogradnje. Sinteza autohtonog materijala, podneblja i snaga njegovog mjesta nadahnuli su graditelja mosta mimara Hajrudina da modelira prirodu i ispolji svoju genijalnost u umijeću odabira lokacije za njegovu gradnju, konstruktivno rješenje, ali i u prefinjenom osjećaju za urbanizam oblikujući most u savršenoj harmoniji sa okolišem. Gradnja mosta završena 1566., a odbrambene kule – Tara (Herceguša) i Halebija (Ćelovina) zaokružuju njegovu kompoziciju. Cjelovitošću u dizajnu, konstrukciji i funkciji predstavlja jedinstven spomenik svjetske baštine, a Stari most i danas predstavlja autentičan motiv umjetnicima u književnom i likovnom stvaralaštvu.
Most je artiljerijskim pogocima srušen 1993. godine. Pod patronažom UNESCO-a formiran je međunarodni tim stručnjaka za rekonstrukciju Starog mosta, restauraciju kula Tare i Halebinovke, Sultan-Selimovog mesdžida i ostalih objekata u spomeničkom kompleksu. Nakon obnove, Stari most je svečano otvoren 2004., a Komitet za svjetsku baštinu je 17.07.2005. upisao područje Starog mosta Starog grada Mostara na Listu svjetske baštine UNESCO-a pod kriterijem (vi):
Sa "renesansom" Starog mosta i njegovog okruženja, simbolična snaga i značenje grada Mostara – kao izuzetnog i univerzalnog simbola suživota zajednice različitog kulturnog, etničkog i religijskog porijekla – je učvršćena i ojačana, uz naglasak na neograničenim naporima ljudske solidarnosti za mir i moć saradnje pri suočavanju sa teškim katastrofama."